احادیث متعددی درباره ی اخلاق و ادب وجود دارد که چند مورد از آنها را برای شما عزیزان ذکر می کنم.

سهم معلم در تربیت دانش آموزان بسیار اثرگذار است در واقع هر کلمه و رفتاردر کلاس توسط معلم می تواند  یک الگو برای شاگردانش باشد،.رفتار معلم در واقع تدریسی بی کلام است.قدرت نفوذ یک معلم بردانش آموزان فوق العاده است بطوریکه می توان آن را به مثابه تابش آفتاب برزمین تشبیه کرد،کلاس درس محلی است که در آن اخلاق و رفتار معلم ضرب در تعداد بچه ها می شود .

یک معلم با رفتار درست و مطابق گفتارخود ،اعتبار خود را نزد دانش آموزان بالا می برد. اگر یک دانش آموز معلم را به عنوان یک شخصیت معتبر و مورد احترام بپذیرد سعی می کند که گفته های اورا خوب گوش دهد و بپذیرد و در گفتار و کردار خود عملی کند وحتی رفتار معلم را الگوی خویش قرار دهد.پس لزوم توجه معلم به این که تناسب رفتار و گفتارش اینجا مشخص می شود تا نتیجه ی تربیتی خوبی را از ارتباط دانش آموز با خود دریافت کند .

به گفته ی روانشناسان کودک در مسیر رشد طبیعی روند اجتماعی شدن را از طریق همانند کردن خود باوالدین و بزرگسالان طی کند او از طریق مشاهده ی رفتار دیگران سعی می کند الگوهای رفتاری جدیدی داشته باشد و می خواهد از افراد مهمی همچون معلم تقلید کنند.به گفته یک فرهیخته صدای رفتار بلند تر از گفتار است.

قال علی(ع) :” لا دین لمن لا ادب له “

حضرت می فرمایند: ” کسی که ادب ندارد ، دین ندارد .”

این حدیث بیانگر این است که، اسلام چقدر به ادب اهمیّت می دهد و جایگاه ادب در مبانی دین اسلام چقدر رفیع می باشد ، بطوری که در احکام نماز می بینیم ، که اگر کسی در حال نماز سلام کند ، باید جواب او را باسلامٌ علیکم بدهیم و گرنه برایمان گناه می نویسند.

از قیمتی ترین سرمایه ها و میراثهای حیات آدمی «ادب» است، حتی بالاتر از ثروت و سرمایه است .ادب را جایگاه رفیعی در قاموس انسانیت است، که حکایت از اهمیت بسیار آن در راستای ساختار ابعاد درونی و بیداری روحی انسان دارد.

در بر خورد ها چیزی به زیبایی و جذابیت ادب نمی رسد. باید آن را آموخت، به کار بست تا روابطی سالم و احترام آمیز و پایدار میان افراد حاکم شود. اما همین واژه متداول و مشهور، گاهی تعریفی ناشناخته و حدّ و مرزی مبهم دارد. ازاین رو مناسب است که بر مفهوم و جایگاه و شرایط آن، تأملی مجدد داشته باشیم و بدانیم که به راستی «ادب چیست؟»

یکی از مسائل مهمی که پرداختن بدان خالی از لطف نیست توجه به تفاوت میان اخلاق و ادب است.

تعریف اخلاق

اخلاق جمع خلق است، و خلق را مرحوم نراقى این گونه تعریف كرده است: «قدرت و توانایى روح انسانى كه باعث شود كارها را به آسانى و بدون فكر و تأمل انجام دهد». بنابراین هر چه را انسان با عادت و تمرین بدست آورد و انجام دادن آن براى او آسان باشد آن را خلق مى‏نامند. از تعریف‏ها بدست می‌آید كه اخلاق ملكه یا حالتى است كه در نفس انسانى رسوخ كرده و باعث مى‏شود كه اعمال بدون فكر و تأمل از او سر بزنند. 

تعریف ادب

حفظ حد و اندازه هر چیزى و تجاوز ننمودن از آن را ادب آن چیز گویند. مثلا زبان انسان باید چیزى را كه باعث خوارى و ذلت انسان است نگوید بنا بر این اگر كسى فحش و ناسزا مى‏گوید چون زبان او حدّ و مرز خود را رعایت نكرده از ادب زبان خارج شده و مى‏توان او را بى‏ادب نامید. اما او بى‏اخلاق یا بد اخلاق نیست. ادب تمرین دادن نفس به ارزشهاى اخلاقى است. و ابو زید انصارى گفته است: هر ورزش پسندیده كه انسان را داراى فضیلتى نماید ادب نامیده مى‏شود، ادب به كارگیرى سخن یا عمل پسندیده است. ظرافت‏هاى هر كارى را ادب آن كار مى‏نامند. و ادب تنها در كارهاى اختیارى مصداق داشته، و هر كارى كه بتواند شكل‏هاى مختلف داشته باشد و در یك صورت متصف به ادب گردد و در صورتى دیگر خیر، بهترین شكل ممكن آن عمل را ادب آن مى‏نامند. مثلا ادب غذا خوردن در اسلام این است كه با نام خداوند شروع و با حمد الهى پایان یابد و از پرخورى بپرهیزد.

نتیجه آنكه: هر علمى كه مى‏تواند صورتها و شكل‏هاى مختلف به خود بگیرد، بهترین شكل انجام آن را ادب آن كار مى‏نامند. و هر گاه آن فعل با چنین شكل و صورتى انجام شود آن را مۆدبانه مى‏نامند. حضرت امیرالمۆمنین علیه السلام به فرزندش امام حسن علیه السلام فرمود: كه اى پسرم بهره‏ى خود را از شرافت ادب بگیر و خاطرات را براى ادب آماده كن زیرا كه ادب دل بالاتر از این است كه آن را آلوده‏ى به پلیدى كنى بدان كه هر گاه نیازمند شدى ادب ترا بى‏نیاز كند و هر گاه در دیار غربت بودى ادب براى تو همراهى باشد كه با وجود آن ترس و بیم ندارى اى پسرك من ادب پدیده‏ى خرد است و پاك‏كننده‏ى دل است و سرلوحه‏ى فضل است.(إرشاد القلوب/ترجمه رضایى/ ج‏1/381)   

منابع:

1. الآداب الدینیة للخزانة المعینیة / ترجمه عابدى

2. معراج السعادة/ ملا احمد نراقی   

 

هر معلمی در دوره تدریس خود ممکن است با دانش آموزان گستاخ برخورد داشته باشد. نکته ای که اکثر معلمان را آزرده می کند. تندی و بی ادبی این دانش آموزان طوری است که به نظر می رسد کنترل آن ها ممکن نیست. در این جا روش هایی را برای برخورد با دانش آموزان گستاخ پیشنهاد می کنیم.

1 – اگر خود تحت‌ فشارهای روانی ناشی از زندگی و کار قرار داریم و نمی‌توانیم رفتار و گفتار خود را کنترل کنیم، بهتراست پیش از انجام هرکاری درباره دانش‌آموز، به فکر روشی برای کنترل فشارهای خود باشیم. تحقیقات نشان داده ‌است اگر مربیان بتوانند برخی رفتارهای خود را تغییر دهند، فرمانبری دانش آموز بیشتر خواهد شد.

2 – نباید افکار غلط و انحرافی درباره دانش‌آموز خود نداشته باشیم. به طور مثال: «شاگردم این کار را می‌کند تا حرص مرا دربیاورد یا او موجب تمام مشکلات در کلاس است.» چنین افکاری زمینه به‌وجود آمدن احساس بسیار بد را نسبت به آن دانش‌آموز مهیا می‌کند و به طور یقین بر رفتار ما و او اثر منفی می‌گذارد.

3 – باید از ارایه دستورات مبهم، کلی و تکراری اجتناب کنیم. برای مثال، به جای این که بگوییم: «منظم باش»، شفاف و مشخص بگوییم که از او چه می‌خواهیم.

4 – به جای سخنرانی و بحث و جدل، باید کوتاه و مۆثر با لحنی محکم ولی در کمال آرامش به او گوشزد کنیم که رفتارش در ما چه تأثیری گذاشته و اگر از این رفتار خود دست برندارد، چه عاقبتی در انتظار اوست.

تذکر یک رفتار بی ادبانه به یك دوست، عضو خانواده و یا همكار می تواند یک اقدام  چالش برانگیز باشد. متاسفانه حتی در شرایط و موقعیت های حرفه ای این موضوع نسبتا متداول است که ما در معرض اهانت و بی حرمتی از طرف یکی از همکاران یا اطرافیان قرار گرفته اما روش درست برخورد را نمی دانیم. گاه واکنش افراد عصبانیت افراطی و ابراز اهانت و بی حرمتی بیشتر به طرف مقابل است و گاه با سکوت و عبور از این موقعیت ناراحت کننده مواجه هستیم که مسلما هر دو این واکنشها غیر منطقی و مغایر با اصول ارتباطی است.

وقتی كه با بی ادبی مواجه می شویم نكته مهم این است كه به یاد داشته باشیم جرات تکرار  این كار را به بقیه ندهیم. به هر حال، شما حق دارید كه مدعی شوید و نادرست و غیر قابل تحمل بودن وضعیت موجود را بیان كنید بویژه اگر این بی نزاكتی یك مشكل مداوم و در حال پیشرفت باشد.

لذا برای حل و فصل این مساله توصیه می شود که:

درباره وضعیت موجود با كسی كه به او اعتماد دارید حرف بزنید:  اگر مشكل، رفتار بی ادبانه با یك دوست است درباره اش با یك عضو خانوادگی قابل اعتماد و با یك دوست حرف بزنید. احساس تان را بدون قضاوت و هر نوع سوگیری، بیان كنید و هیجانات منفی خود را تخلیه كنید. قبل از اینكه مستقیما با آن شخص حرف بزنید اینكار سبب فرونشستن طوفان هیجانات درونی شما می شود در نتیجه می توانید با متانت و هوشیاری بیشتری و از یك دیدگاه دیگر به موضوع بنگرید و به مشكل نزدیك شوید.

از عبارت " با محبت كردن او را بكشید" استفاده كنید: مبارزه با یك رفتار بی ادبانه با انجام رفتار مشابه (مقابله به مثل) یك روش موثر و مناسب نیست و تنها شرایط ارتباطی تان را بدتر می كند. زمانی که مشغول صحبت درباره یك بی ادبی هستید  تلاش كنید تا حد امكان مۆدب و متین باشید. ممكن است طرف مقابل نداند كه رفتارش چطور به نظر می رسد.

صحبتها و نكات خود را با یك روش مۆدبانه و در عین حال مستقیم، سلیس و روشن اظهار كنید:  تنها به این دلیل كه آدم با متانتی هستید اصلا دلیل نمی شود كه از حق تان دفاع نكنید و مدعی یک همکار یا یک دوست  بی ادب نشوید. به او بگویید كه میل دارید با او حرف بزنید. سپس خلاصه گویی كنید (تا حد امكان كوتاه گو باشید) و سراغ اصل مطلب بروید و بگویید كه كدام رفتار او شما را ناراحت كرده و چرا؟

آرام باشید و از اعمال نظر شخصی بپرهیزید: اگر طرف مقابل با بی ادبی بیشتر به شما پاسخ داد بسیار مهم است كه شما آرام و متین باقی بمانید و بگویید كه رفتار بی ادبانه را تحمل نخواهید كرد و ترجیح می دهید موقعی كه كمی آرام تر شد با او حرف بزنید.

واكنش خود به بی ادبی و احساس تان نسبت به آن بی ادبی را تغییر دهید تا زمانی كه احساس آرامش بیشتری كنید و از رفتار مورد نظر چشم پوشی كنید و یا چند روزی فرد مذكور را به حال خودش رها  كنید. تصمیم بگیرید كه اجازه نخواهید داد رفتار بی ادبانه او شما را به دردسر بیندازد و سپس یك فعالیت شاد یا آرام بخش انجام دهید تا از جو موجود خارج شوید. همیشه نزدیك شدن به یك وضعیت این چنین از یك دیدگاه عاقلانه و متین بهتر از عكس العمل خودكار و بدون تفكر به آن است.

نتیجه اینکه:

در جهان امروز نقش احساسات و افکار انسانی در توسعه و تکامل انسان‌ها ، سازمان‌ها و جوامع پررنگ گشته است و برقراری ارتباطات و تعامل مثبت  بین آنها از اهمیت بیشتری برخوردار گشته است. اگر فردی آگاه و توانمند نسبت به برخوردها و ارتباطات نامناسب اطرافیان خود بطور مطلوب و مفید واکنش دهد، از قدرت ابراز وجود و جرات ورزی مطلوب بهره‌برداری کرده است، او به خوبی به نقاط قوت و ضعف طرف مقابل واقف است و درصدد تقویت نقاط قوت و حذف نقاط ضعف ارتباطی برمی‌آید.

در مجموع انسان‌ها نیازمند کسب توانایی در حیطه های جرات ورزی و انتقاد از رفتارهای نامناسب و بی ادبانه هستند. این طرز برخورد ، می تواند ارتباطات و تعاملات انسانی را به سوی تعالی سوق می‌دهد در حالی که واکنشهای پرخاشگرانه یا منفعلانه، روحیه خصومت و پرخاشگری و تضاد را گسترش داده و افراد را به سوی تضاد تعاملی و در نهایت نابودی آنها سوق می‌دهد.

مؤدب بودن یعنی آگاهی از احساسات دیگران و احترام گذاشتن به آنها. شاید خیلی وقت‌ها متوجه ادب دیگران نشویم اما پررویی، گستاخی و رفتار بی‌ملاحظه را خیلی زود تشخیص می‌دهیم.

در این مقاله می‌خواهیم به بعضی از اصول و قواعد حفظ ارتباط با دیگران اشاره کنیم. از اینرو به نمونه‌هایی از متداول‌ترین رفتارهای افراد مؤدب و محترم اشاره می‌کنیم.

مؤدب بودن روابط شما با دیگران را بهتر می‌کند، برایتان احترام می‌آورد، اعتمادبه‌نفستان را بالا برده و مهارت‌های ارتباطی‌تان را تقویت می‌کند.

شاید خیلی از نکاتی که در زیر به آن اشاره می‌کنیم به نظرتان بدیهی برسد اما خیلی وقت‌ها فراموش می‌کنیم رعایتشان کنیم. اگر دوست دارید بدانید که چطور مؤدب بودن می‌تواند ارتباطتان با دیگران را تقویت کند، این مقاله را دنبال کنید.

تشخیص بی‌ادبی و گستاخی دیگران کار بسیار راحتی است اما تشخیص این رفتارها در خودتان چندان ساده نیست. به تاثیری که روی دیگران می‌گذارید خوب فکر کنید. خیلی راحت می‌توانید با رعایت این نکات در نظر همه فردی محترم و مؤدب بیایید.

در روابط خود با دیگران – دوستان، همکاران، خانواده، مشتریان و همه آدم‌ها -- این نکات را رعایت کنید . همیشه سعی کنید از فکرتان استفاده کرده و تاجاییکه برایتان امکان دارد با در نظر گرفتن تفاوت‌های فرهنگی، درست رفتار کنید.

1- به آدم‌ها سلام کنید – به درستی به دیگران سلام و احوالپرسی کنید، به چشمانشان نگاه کرده و طبیعی لبخند بزنید. نزدیکانتان را در زمان احوالپرسی در آغوش بگیرید و با همکارانتان دست بدهید. طوری رفتار کنید که دیگران دوست داشته باشند به شما نزدیک شوند. فقط به این دلیل که روز بدی داشته‌اید، دیگران را نادیده نگیرید.

علت گریز از انتقاد، ترس از روبه رو شدن با خویشتن خویش است. هر شخصی در پی آن است تا تصویر بی نقصی از خود ارائه دهد و همواره در آینه ای ساختگی که هیچ عیبی را نمی نمایاند، بنگرد. روانشناسان از این گونه افراد به افراد «خود شیفته» تعبیر می کنند. افراد خود شیفته، افرادی هستند که شیفته خویش اند و از خود، تصور قطب بودن دارند. این گونه افراد هستی خویش را وقف این می کنند که قلمرو و محدوده وجود خود را به صورت مطلق بنگرند. این افراد همه را پر اشکال می بینند و همیشه به سرزنش حضوری یا غیابی دیگران مشغول اند. این گرایش آدمی، او را بر آن می دارد تا نه تنها خود را کامل بپندارد، بلکه همه متعلقات خود را نیز بهترین بداند. به گفته سعدی شیرین سخن، «همه کس عقل خود به کمال نماید و فرزند خود به جمال.» طبیعت انتقادگر نیز آشکارا ساختن عیبها و نقصهاست و این کار حمله به ذات و رفتار شخص مورد انتقاد تلقی می شود. از این رو، او نیز می کوشد تا این حمله را دفع کند. قرآن کریم در این باره می فرماید: «وَ اِذا قِیلَ لَهُ اتَّقِ اللّهَ اَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالْاِثْمِ فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ وَ لَبِئْسَ الْمِهادُ»؛ «به برخی از مردم آن گاه که [انتقاد بشود و] گفته شود: از خدا بترس! غرور آمیخته به گناه او را می گیرد [و از پذیرش حق سر باز می زند]، پس آتش دوزخ برای او کافی است و چه بد جایگاهی است.» این ویژگی انسانهای نادرست و ناقص و خود پسند است که از سخن حق سرباز می زنند. بر عکس انسانهای اندیشمند و آزاده در برابر سخن حق، سر فرود می آورند.

شایان ذکر است که چنین نیست که انسان همواره اسیر این خودخواهی باشد و نتواند از آن رها شود، بلکه بر اثر ممارست و تأمل در فواید انتقادپذیری و پیامدهای ناخوشایند خودپسندی، می تواند خود را رشد دهد و به آستانه ای برساند که به استقبال انتقاد برود و آن را چون شرابی طهور بنوشد. تنها کسی می تواند به این حالت برسد که خود را ساخته باشد. امام خمینی رحمه الله در این باره فرمود: «اگر انسان خودش را ساخته بود، هیچ بدش نمی آمد که یک رعیتی از او انتقاد کند. اصلاً بدش نمی آمد.»

پیامدهای ناگوار گریز از انتقاد

نقدپذیری با شرایط خاص، رشد و تعالی انسان را به ارمغان می آورد؛ اما اگر این روحیه تقویت نشود، عوارض سوئی به دنبال خواهد داشت که به مهم ترین آنها اشاره می کنیم:

1. استبداد رأی و احساس محوریت در کارها و مطلق اندیشی؛ که خود باعث و بانی گرفتاریهای دیگری است. چنان که امام علی علیه السلام در مورد آثار استبداد به رأی می فرماید: «اَلاِْسْتِبْدادُ بِرَأْیِکَ یُزِلُّکَ وَ یُهَوِّرُکَ فِی الْمَهاوِی؛ استبداد و تکیه بر اندیشه خودت، تو را دچار لغزش می کند و در پرتگاه سقوط می افکند.» همچنین در سخن دیگری می فرماید: «مَنِ اسْتَبَدَّ بِرَأْیِهِ هَلَکَ؛ آن که استبداد در رأی به خرج دهد، به یقین نابود خواهد شد.»

2. سرسختی بی جا و خودسری در امور و در نتیجه آسیب روحی ـ روانی در اثر برخورد مستقیم با هر نوع نقد.

3. عدم بهره گیری از اندیشه ها و تجارب دیگران و سرمایه های فکری و انسانی.

4. از بین رفتن روحیه خلاقیت و نوآوری در کارها.

5. توقف و عدم همگامی با زمان. چنین فردی (کسی که روحیه نقدپذیری ندارد) توقف و ایستادن را می پذیرد و در واقع نمی خواهد حرکت کند.

6. جدایی و بیگانگی از دیگران.

انتقادناپذیری، روح یگانگی، دوستی، صفا و صمیمیت و یکرنگی را از بین می برد. در جامعه ای که هم رأیی و هم اندیشی در کار نباشد و گروهی خود محور، کارها را انجام دهند و به رأی و نظر دیگران هیچ احترامی نگذارند، مردم از یکدیگر بیگانه می شوند و سرانجام در چنین اجتماعی راههای درست و منطقی بسته می شود و خشونت و تحمیل و فشار آشکار می گردد. 

شاید برخى این‏طور تصوّر کنند که اخلاق و آداب یکى است و حال آن که چنین نیست، زیرا اخلاق از اوصاف

روح به شمار مى‏رود،   ولى آداب از اوصاف اعمال و کارهاى انسان است و نحوه صدور کارها بستگى به

صفات روحى دارد.   اصول اخلاقى مانند قدرت اراده، شجاعت، سخاوت و غیرت و... با آداب و سنن ملّى،

محلى و... فرق دارد چرا که آداب اجتماعى 

از امور نسبى است که با اختلافات محیطى فرق مى‏کند. ولى زشتى و زیبایى اصول اخلاقى با اختلاف

نژادها و ملّیت‏ها دگرگون  نمى‏شود لذا در هیچ‏جاى دنیا دیده نشده است که سخاوت و شجاعت را کسى

بد بشمارد و دزدى را خوب.  چنانکه از مضامین احادیث بر مى‏آید، آداب معاشرت را غیر از اخلاق ذاتى

دانسته و به آن اهمیت زیادى داده شده. چرا که گاهى  ممکن است شخص از نظر اخلاقى فردى ناصالح

باشد، ولى در اثر تربیت و تأدیب درست و خوب، خُلق خوى او تغییر یابد. مانند   آموزش امت اسلامى توسط

پیامبر گرامى اسلام و ائمه اطهارعلیهم السلام که یکى از شؤونات امام معصوم این است که امت   را با

آداب نیک تأدیب کند و انسانهاى منحرف را به راه راست هدایت نماید حتى ممکن است گاهى با تندى و

حد زدن باشد. و اینک  نمونه‏هایى از احادیث: پیامبر گرامى اسلام فرمود: «اَکْرِمُوا اولادَکُمْ وَ أَحْسِنُوا

آدابَهُم»(6).  «فرزندان خود را محترم بدارید و آنان را با آداب خوب و پسندیده با آنان رفتار نمایید».

«رَحِمَ اللَّهُ عبداً أعانَ ولَدَهُ على‏ برِّه بالإحسان إلیه، و التألّف له و تعلیمه و تأدیبه،»(7).

«رحمت خدا بر کسى باد که در احسان و محبت به فرزند خود کوشا باشد و به او آداب خوب و نیک

بیاموزد».

على‏علیه السلام فرمود: «أَدِّبِ الیَتِیمَ مِمَّا تُؤدِّبُ مِنهُ وَلَدَکَ»(8)

«یتیم را با آنچه فرزندان خود را ادب مى‏کنید، ادب نمائید». یعنى حتى ادب کردن منجر به زدن گردد.»

امام صادق‏علیه السلام مى‏فرماید: «ثلاثهٌ لیسَ معهُنَّ غُربهٌ: حُسن الأدب و کفّ الأذى‏ و مجانبهُ الریب».

«سه چیز است که شخص با داران بودن آنها احساس غربت نمى‏کند: ادب پسندیده و بى‏آزارى نسبت به

مردم و دورى از شک و تردید».

پس معلوم مى‏شود گرچه آداب، ناشى از اخلاق؛ و به عبارت دیگر اخلاق، پایه و مقدمه آداب است.

ولى باهم فرق دارند و به وسیله ادب خوب؛ مى‏توان اخلاق بد را تغییر داد